ސަރުކާރު ޖެހިލުންވި އިލްމުވެރިޔާ ރާއްޖެއިން ފައްސާލި!

ދިވެހި ތާރީހުން ހާއްސަ ސޮފުހާތަކެއް އޭނާ އަށް ލިބިވަޑައިގަންނަވަ އެވެ. އެހެންނަމަވެސް ވަރަށް މަދު މީހަކު ނޫނީ އޭނާއެއް ނުދަނެ އެވެ. އޭނާއަށް ނިސްބަތްކޮށް ވިލިމާލޭގައި "ޝޭހު އަބްދުއްރަހުމާނު މަގާ" އި "ޝޭހު އަބްދުއްރަހުމާނު ޕްރީސްކޫލެއް" ހުއްޓަސް އެއީ މާ ގިނަ ބަޔަކު ދަންނަ ނަމަކަށް ނުވެ އެވެ. އެކަމަކު ރާއްޖޭގެ ތާރީހުގައި އެއްވެސް ސަބަބަކާ ހުރެ ދިވެހި ސަރުކާރުން ރާއްޖެ އިން ފައްސާލި ހަމައެކަނި ދިވެއްސަކީ ޝޭހު އަބްދުއް ރަހުމާނެވެ. ރާއްޖެ ނޫން ކޮންމެ ގައުމަކަށް ވަޑައިގެން އަރުވާލެއްވިގެން ހުންނެވުމަށް ދިވެހި ސަރުކާރުން އަމުރުކޮށް ރާއްޖެ އިން ޑީޕޯޓްކޮށްލީ ހަމައެކަނި ޝޭހަަކީ އަބްދުއް ރަހުމާނެވެ. ސަރުކާރު ކަންބޮޑުވާން ޖެހުނު މިހާ ވަރުގަދަ ޝޭހަކީ ކާކު ހެއްޔެވެ؟ މި ޝޭހާ ހުރެ ދިވެހި ސަރުކާރު ރޫރޫލާން ޖެހުނީ ކީއްވެގެން ހެއްޔެވެ؟

ސ. މީދޫ ޝައިހުލް ހާއްޖު އަބްދުއް ރަހުމާނު އުފަންވެވަޑައިގަތީ 1875 ވަނަ އަހަރު މީދޫގަ އެވެ. އޭނާ އަވަހާރަވީ ޑިސެމްބަރު ،8 1936 ގައި މިހާރު ވިލިމާލޭގަ އެވެ.

އަބްދުއްރަހުމާނު ފުރަތަމަ ފެނުނީ ވަރަށް ރީއްޗަށް ލިޔުއްވާ ކެލީގްރާފަރެއްގެ ގޮތުގަ އެވެ. އެކަމަކު އެއީ ހައިރާންވާން ޖެހޭ ކަމެއް ނޫނެވެ. ސަބަބަކީ އޭނާއަކީ މީދޫ ލިޔާ މާލިމީ ނުވަތަ ލިޔަން ދޮންކަލޯގެ ބޭފުޅެކެވެ. ލިޔާ މާލިމީ އަށް ވޮށަދިޔަގެ މާލިމީއޭ ވެސް ކިޔަ އެވެ. އަދި ވޮށަދިޔަގެ އަލްމުއައްލިމް އަލީއެދުރޭ ވެސް ކިޔަ އެވެ. މި މާލިމީ އަކީ ރާއްޖޭގެ ދެކުނުގައި ތިބި އަތުލިޔުން ރީތި ކެލިގްރާފަރުންގެ ތެރެއިން އަރަބިތާނަ ލިޔަން އެންމެ މަޝްހޫރު އެއް ފަންނާނެވެ. ލިޔާ މާލިމީގެ އަތުން ލިޔެފައިވާ ކީރިތި ޤުރުއާނުގެ މުސްހަފެއް ގައުމީ ކުތުބާހާނާގައި އޮވެ އެވެ. ގައިމުވެސް ވަރަށް ފަހަކާ ޖެހެން ދެން އޮތެވެ.

މުހައްމަދު އަމީނު އޭނާގެ "ދަރިއެއްގެ ޝުކުރު" މި ފޮތުގައި ލިޔުއްވާފައި އޮންނަނީ 1905 އަހަރު މަލިން މޫސާ މާފަތްކަލޭގެފާނާ އެކު ބޮޑުތަރުތީބު ޗާޕުކުރުމަށް ބަންގްލަދޭޝް އަށް ވަޑައިގެން ހުންނެވުމަށް ފަހު އަބްދުއްރަހުމާނު ފިއްލަވައިގެން މިސްރަށް ވަޑައިގަތް ކަމަށާއި "ޝޭހު އަބްދުއްރަހުމާނަކަށް ވެގެން" ރާއްޖެ ވަޑައިގަތީ ގާތްގަނޑަކަށް 30 އަހަރު ވީ ފަހުން ކަމަށެވެ.

ތަހުލީލީ ނަޒަރަކުން އަބްދުއް ރަހުމާނާ މެދު ހޯދައި ބަލާއިރު މުހައްމަދު އަމީނުގެ ބައްޕާފުޅު އަހުމަދު ކުޑަދޮށިމޭނާ ކިލެގެފާނު ޝަމްސުއްދީނުގެ ރަސްކަމުގައި ވެދުމުގެ ފަތްކޮޅު ހިތްޕަވައިގެން ސްރީ ލަންކާ އަށް 1905 ގައި ވަޑައިގަތީ އަބްދުއް ރަހުމާނު ގޮވައިގެނެވެ. އޭގެ ކުރިން އަބްދުއް ރަހުމާނު މީދޫ ދޫކޮށް މާލެ ވަޑައިގަތީ 1904 ގަ އެވެ. އަހުމަދު ދޮށިމޭނާ ކިލެގެފާނުގެ އެ ދަތުރުފުޅުގައި އަބްދުއްރަހުމާނު ގެންދެވި ސަބަބަކީ އަލްގާޒީ އަބްދުލް ހަކީމުގެ ދަރިވަރު ޝޭހުލް އައްލާމާ އަލީއެދުރު ތަކުރުފާނު ލިޔުއްވި "ޒުހުރުލް ކަމާލާތު" ނުވަތަ މަޝްހޫރު ބޮޑުތަރުތީބު، ފޮތް ހަރުގަނޑުން ނެތިފަނާވެދާނެ ކަމަށް ބިރުހީވެ އަލުން ބޮޑުތަރުތީބު ޗާޕުކުރުމަށެވެ. އަބްދުއްރަހުމާނު ގެންދެވީ ބޮޑުތަރުތީބު އަލުން ލިޔާނެ ބޭފުޅެއްގެ ގޮތުގަ އެވެ. އެ ދަތުރުގައި ސްރީ ލަންކާގައި ހުންނެވި މަލިމް މޫސާ ކަލޭފާނާއި އަބްދުއްރަހުމާނާ ދެ ބޭފުޅުން ސްރީ ލަންކާ އިން ބަންގްލަދޭޝް އަށް ވަޑައިގެން މެހެނދީ ބާއު ކިޔާ އަވަށުގައި ބޮޑުތަރުތީބާއި އެހެން ވެސް އެފަދަ އިލްމީ ބައެއް ފޮތް އަލުން ލިޔެ ޗަޕު ކުރުމުގެ މަސައްކަތް ކުރެއްވި އެވެ.

އެ ދަތުރުގައި އަބްދުއްރަހުމާނު ކަން ކުރެއްވި ގޮތް އެންމެ ބޮޑަށް އެނގިވަޑައިގަންނަވާނެ ބޭފުޅަކީ މަލިން މޫސާ މާފަތްކަލޭގެފާނެވެ. "އަޅުގަނޑުގެ ހަޔާތް" މިނަމުގައި އޭނާ ލިޔުއްވި ފޮތުގައި އަބްދުއްރަހުމާނާ ބެހޭ ގޮތުން ލިޔުއްވާފައި އޮންނަނީ ޗާޕުގެ މަސައްކަތް ނިމެން ކައިރިވީމާ "ތިމަން މިފަހަރު ރާއްޖެއަކަށް ނުދާނަމޭ" އަބްދުއްރަހުމާނު ވިދާޅުވި ކަމަށާއި "ތިމަން ދާނީ މިސުރުގެ ޖާމިލް އަޒުހަރަށް އަރަބި ކިޔަވާށޭ، އެކަމަށްޓަކައި މިސުރަށް ދެވޭނެ ގޮތް ހަމަޖައްސައިދޭށޭ" ވިދާޅުވި ކަމަށެވެ.

އަދި ލިޔުއްވާފައި އޮންނަނީ އަބްދުއް ރަހުމާނު އެދިވަޑައިގަތް ގޮތަށް އަހުމަދު ކުޑަދޮށިމޭނާ ކިލެގެފާނަށް ލިޔުއްވުމުން "އަބްދުއްރަހުމާނު މިސުރަށް ފޯރައި އެތާނގައި ހަމަޖެހޭނެހައި ހަރަދު ދޭން" އެންގެވި ކަމަށާއި އެގޮތުން މި ދަތުރަށް ބޭނުންވާނެ ކަމަށް ލަފާކޮށްފައި 300ރ. އަބްދުއްރަހުމާނަށް މަލިން މޫސާ ކަލޭގެފާނު ދެއްވި ކަމަށެވެ. އެހެންކަމުން އަބްދުއްރަހުމާނު ބަންގްލަދޭޝްގައި ހުންނަވާފައި ފިއްލަވައިގެން މިސްރަށް ވަޑައިގަތީ ކަމަށް މުހައްމަދު އަމީނު ލިޔުއްވާފައި އޮންނަ އޮތުމަކީ ހަގީގަތާ ހިލާފު ވާހަކައެއް ކަމަށް ފެނެ އެވެ. މުހައްމަދު އަމީނު ދެން އަބްދުއްރަހުމާނާ ބެހޭ ގޮތުން ވިދާޅުވެފައި އޮންނަ ވާހަކަ ވެސް ދިމައެއް ނުވެ އެވެ. އެހެނީ އަބްދުއްރަހުމާނު ރާއްޖެ ވަޑައިގަތީ ގާތްގަނޑަކަށް 30 އަހަރު ފަހުންނޭ ލިޔުއްވާފައިވާއިރު އަބްދުރަހުމާނުގެ ހަޔާތްޕުޅުގެ މުހިންމު ތާރީހުތަކުން ބަލައި ހިސާބެއް ހެދީމާ ދެ ފަހަރު މަތިން އަބްދުއްރަހުމާނު މިސުރުގައި ހޭދަކުރެއްވި ދުވަސްތައް ހަމަވަނީ 27 އަހަރަށެވެ.

ބަންގްލަދޭހުން އަބްދުއްރަހުމާނު ފެއްޓެވި އިލްމީ ދަތުރުގައި މިސްރާ ހަމައަށް ވަޑައިގަތީ 1906 ވަނަ އަހަރުކަން ވަރަށް ސާފުކޮށް އެނގެން އެބަ އޮތެވެ.

އަބްދުއް ރަހުމާނަކީ އަޒުހަރުގެ މިހާރުގެ އިލްމުވެރިން ވެސް އިއުތިރާފުވެވަޑައިގަންނަވާ ވަރަށް ބޮޑު އިލްމުވެރިއެކެވެ. އޭނާ ރާއްޖެ އަށް ފުރަތަމަ ވަޑައިގެންނެވި އިރު ޑިގްރީ ނަންގަވާފައިވާ ކަމަށް ބައެއް ތާރީހު އިލްމުވެރިން ވިދާޅުވާއިރު އެކަމާ އިންކާރު ކުރައްވާ ބޭފުޅުން ވެސް އުޅުއްވަ އެވެ.

ރާއްޖޭގެ ކުރީގެ ބަންޑާރަ ނައިބު ޝައިހު އިބުރާހިމް ލުތުފީ ވިދާޅުވި ކަމަށް އޭނާގެ ދަރިކަލުން އަދި ތާރީހު އިލްމުވެރިޔާ މުހައްމަދު އިބުރާހިމް ލުތުފީ ވިދާޅުވެފައި ވަނީ އަބްދުއް ރަހުމާނު ޑިގްރީ ހާސިލު ކުރެއްވި ކަމަށެވެ. އޭނާ އަކީ އެދުވަސްވަރު މިސުރަށް ދާ ހުރިހާ ދިވެހިންގެ "ބަފައިކަލުން" ކަމަށް ވެސް ލިޔުއްވާފައިވެ އެވެ. އަބުދުއްރަހުމާނާ ބެހޭ އެންމެ ސާފު ހޯދުންތަކެއް ހޯއްދެވި މީދޫ ކަޅިހާރި އަހުމަދު މުޖުތަބާ ވިދާޅުވަނީ އަބްދުއްރަހުމާނު ޑިގްރީ ހާސިލު ކުރެއްވިކަން ވަރަށް ސާފު ކަމަށާއި އެކަމުގައި ބަހުސެއް ވެސް ނެތް ކަމަށެވެ.

ތާރީހު ދިރާސާ ކުރައްވާ ސ. ހިތަދޫ އަބްދުﷲ ނަސީރު ވިދާޅުވަނީ އަބްދުއްރަހުމާނު ޑިގްރީ ހާސިލު ކުރެއްވިކަން ޝައްކެއް ނެތް މިންވަރަށް ސާފުވާވަރުގެ ހެކި ނުފެންނަ ކަމަށެވެ. ނަމަވެސް ގިނަ ބޭފުޅުން ބުރަވަނީ ރައްޖޭގެ ފުރަތަމަ ޑިގްރީއެއް ހާސިލު ކުރެއްވި އިލްމުވެރިޔަކީ އަބްދުއްރަހުމާނު ކަމަށެވެ.

އަޒުހަރުން ތައުލީމު ހާސިކުރައްވައިގެން އެންމެ ފުރަމަ ރާއްޖެ ވަޑައިގަތް ދިވެއްސަކީ އަބްދުއްރަހުމާނެވެ. އޭރުގެ ލިޔުންތެރިން އަބްދުއްރަހުމާނު ކުރުކޮށް ސިފަ ކުރައްވަނީ "ވަރުގަދަ ދުލެއް" ގެ ގޮތުގަ އެވެ. ހަގީގަތުގައި ވެސް އޭނާ އަކީ ދޫފަސޭހަ ބޭފުޅެކެވެ. ހާއްސަކޮށް އިސްލާމިކް ފިލޯސަފީއާ ލޮޖިކް މޮޅަށް ދެނެވަޑައިގެން ހުންނެވި އިލްމުވެރިއެކެވެ.

މިސުރުގައި ހުންނަވާފައި އަބްދުއްރަހުމާނު ފުރަތަމަ ރާއްޖެ ވަޑައިގެން ހުންނެވީ މީދޫގަ އެވެ. ވަޑައިގަތީ 15 އަހަރު ފަހުން ޑިސެންބަރު ،26 1921 ގަ އެވެ. މީދޫގައި ހުންނަވަނިކޮށް ހަގީގީ ޝޭހު އަބްދުއްރަހުމާނު ފާޅުވެއްޖެ އެވެ. އޭގެ ނަތީޖާއަކަށް ވީ ސަރުކާރުން އޭނާ މާލެ ގެންނަވައި ޖޫން ،11 1922 ގައި ސަރުކާރުގެ ބޮޑު ނާކޮޅު "އަތިއްޔުއް ރަހުމާނު" ގައި ބޭއިންސާފުން ރާއްޖެ އިން ފައްސައި ބޭރުކޮށްލުމެވެ. މިއީ ދިވެހި ތާރީހުގައި ސަރުކާރަކުން ފާޅުގައި ދިވެއްސަކު ދިވެހި ރާއްޖެ އިން ޑިޕޯޓްކޮށްލި ހަމައެކަނި ފަހަރެވެ. ސަރުކާރުން އޭނާ އަށް ހުށަހެޅި އެވެ.

"ރާއްޖޭގެ ރަށެއް ނޫން ކޮންމެ ގައުމަކަށް ވަޑައިގަތުމުގެ ފުރުސަތު އެބައޮތެވެ. އަމިއްލަ ވަޒަނުގައި ދިވެހި ރާއްޖޭގައި އަބްދުއްރަހުމާނަށް ޖާގައެއް ދެވޭކަށް ނެތެވެ."

ސަރުކާރުގެ އެ ނިންމެވުމާއެކު އަބްދުއްރަހުމާން ހިޔާރު ކުރެއްވީ އަނެއްކާ ވެސް މިސްރަށް ވަޑައިގަތުމަށެވެ.

ތާރީހީ ބައެއް އިލްމުވެރިން ދެކޭ ގޮތުގައި އަބްދުއްރަހުމާނު ރާއްޖޭގައި ހުންނެވިޔަ ނުދެއްވީ ދީނީ އިލްމުވެރިންނަށް ދިވެހިން ކުރާ އިހުތިރާމުގެ ބޮޑުކަމުން ރާއްޖޭގައި ބަހައްޓައިގެން އޭނާއާ މެދު އިހާނެތި ގޮތަކަށް ކަން ކުރަން ސަރުކާރުން ޖެހިލުންވުމެވެ.

އަބްދުއްރަހުމާނާ ބެހޭ ގޮތުން ދިރާސާއެއް ކުރައްވާފައިވާ ބޭފުޅުން ދެކެވަޑައިގަންނަވާ ގޮތުގައި އޭނާ ރާއްޖެ އިން ބޭރުކޮށްލުމުގެ އެންމެ ބޮޑު އެއް ސަބަބަކީ މީދޫގައި އޮތް ބޭފުޅިޒަމްގެ އުސޫލުތަކާ ދެކޮޅަށް އަބްދުއްރަހުމާނު ވާހަކަ ދެއްކެވުމާއި އޭނާ އަކީ އާއިލީ ގޮތުން ރަށުގެ ބޮޑަކަށް ނުވެފައި ކުއްލިއަކަށް ބޮޑު އިލްމުވެރިއެއްގެ ގޮތުގައި ވަޑައިގަތުމުން ރަށުގެ ވެރިންނަށް އެކަން ހަޖަމު ނުކުރެވި ސަރުކާރުގައި ޝަކުވާ ކުރުމެވެ.

ތާރީހީ އިލްމުގެ އެހެން ބައެއް ބޭފުޅުން ވިދާޅުވަނީ އަބްދުއްރަހުމާނަކީ ވިދާޅުވާ ބަސްފުޅެއްގައި ހިފަހައްޓަވާ ބޭފުޅަކަށް ވެފައި އޭނާގެ ބަސްމަގުގެ ސަބަބުން އޭރުގެ ދީނީ އިލްމުވެރިން ޖެހިލުންވެވަޑައިގެން އަބްދުއްރަހުމާނާ މެދު މާ ބޮޑަށް ޒާތީވީ ކަމަށެވެ. އަނެއް ބައި ބޭފުޅުން ވިދާޅުވަނީ އަބްދުއްރަހުމާނުގެ ސީދާ ސާދާ ވާހަކަފުޅުތަކާ އެކު ސިޔާސީ ބޮޑު ރާޅަކަށް ވެގެން އަންނަ ތަން ސަރުކާރުގެ އިސް ވެރިންނަށް ފެނިވަޑައިގަތުމެވެ.

މިސުރުން ވަޑައިގެން އަބްދުއްރަހުމާނު އައްޑު އަށް ވަޑައިގަތް މަގުމަތީގައި ހުވަދު އަތޮޅުގެ ބައެއް ރަށްރަށުގައި ދީނީ ތަގުރީރު ކުރެއްވި އެވެ. އަބްދުއްރަހުމާނާ މެދު ދެކޭ ގޮތް އެ ހިސާބުން ބަދަލުވި އެވެ. ސަބަބަކީ ސަރުކާގެ ބައެއް އެންގުންތަކާ ފުށުއަރާ ވާހަކަތައް ދީނީ ގޮތުން ވިދާޅުވުމެވެ. ވެލާ މަސް ހަލާލު ކަމަށް ވިދާޅުވުމާއި މަސްވެރިންގެ އަތުން ރަށްރަށުގެ ވެރިކަމުގެ ފަރާތަށް ނަގާ ބަޔާއި ރައިވެރިންގެ އަތުން ވެރިންނަށް ނަގާ ބައި ހަރާން ކަމަށް ވިދާޅުވުމަކީ އެދުވަސްވަރުގެ އާދަތަކާ މުޅިން ފުށުއަރާ "ފަތުވާތަކެ" ވެ.

އަބްދުއްރަހުމާނު ދެ ވަނަ ފަހަރަށް ރާއްޖެ ވަޑައިގަތީ ޖުލައި ،12 1933 ގަ އެވެ. އޭރު ވެރިކަމުގެ ބާރުތައް އޮތީ ވަރަށް ހަލަބޮލިކޮށެވެ. އަބްދުއްރަހުމާނު ވަޑައިގަތީ މިސުރުން ކައިވެންޏެއް ކުރައްވައިގެން އަނބިކަނބަލުންނާއި ތުއްޕުޅު ދެ ބޭފުޅުންނާ ވެސް އެކު އެވެ. މިފަހަރު ވެސް ދިމާވީ ބަލިގަނޑު ހިލޭ ގޮތަށެވެ. އޭރު ރާއްޖޭގެ ރަސްކަމުގައި ހުންނެވީ މުހަންމަދު ޝަމްސުއްދީނު ނަމަވެސް ސިޔާސީ ދާއިރާގެ އެންމެ ނުފޫޒު ގަދަ އެއް ވެރިޔާ ހަސަން ފަރީދާއި އަބްދު ރަހުމާނާ ދެމެދު ވަރަށް އަވަހަށް ޒާތީ މައްސަލަތައް ފެށިއްޖެ އެވެ. ބައެއް ރިވާގައި ބުނަނީ އޭގެ އަސްލަކީ އަބްދުއްރަހުމާނުގެ އަނބިކަނބަލުން ސިއްތިއާ މެދު ހަސަން ފަރީދުގެ ހިތްޕުޅުގައި އުފެދުނު "ޖަޒުބާތުތަކެއް" ބަންޑުންވެ އެކަމަނާ އެ ޖަޒުބާތުތަކަށް ފުރަގަސް ދެއްވުން ކަމަށެވެ.

އަނެއް ބައި ބޭފުޅުން ވިދާޅުވަނީ އަބްދުއްރަހުމާނު މާލޭގައި ދީނީ ތަގުރީރު ދެއްވުމާއި މަޖީދިއްޔާ ސްކޫލްގެ ދަރިވަރުންނަށް ނަސޭހަތް ދެއްވަން ފެށުމާ އެކު އާންމުންގެ ތެރޭގައި އަބްދުއްރަހުމާން މަގުބޫލުވެގެން ދިއުމުން "ގޮޅިއަކަށް" ނުލައިފި ނަމަ ވެރިކަމުގެ އެންމެ މަތީ ފަޑިއަށް ވާސިލުވެދާނެ ކަމުގެ ބިރުހީވާން ފެށުން ކަމަށެވެ. ގައިމުވެސް އެއް ކަމެއް ޔަގީނެވެ؛ ކުރިއެކޭ އެއްގޮތަށް އަބްދުއްރަހުމާނު ގަބޫލުކުރައްވާ ދީނީ އުސޫލުތަކާ ދިވެހި ސަރުކާރު ގަބޫލުކުރާ ގިނަ ކަންތައްތައް ތަފާތެވެ.

އެޗްސީޕީބެލް އޭނާގެ މޮނަގްރާފުގައި ލިޔުއްވާފައި ވަނީ އެދުވަސްވަރު އާންމުކޮށް ދީނީ ކަންތައްކަމުގައި ބަލާއުޅުނު ބިދުއަ ކަމުގައި ހިމެނޭ ބައެއް ކަންކަން އަބްދުއްރަހުމާނު ބާތިލު ކުރެއްވި ކަމަށެވެ. މީގެ އިތުރުން މާތް ﷲ އަށް ނިސްބަތްކޮށް "އިބަސުވާމީންގެ" އާއި "ރަސްކަލާނގެ" ފަދަ ބަސްތައް ބޭނުން ކުރުމަކީ ކޮށްގެންވާނޭ ކަމެއް ނޫން ކަމަށް ވެސް އޭނާ ފަތުވާ ނެރުއްވި އެވެ.

މިހުރިހާ ކަމެއްގެ ނަތީޖާއަކަށް ވެގެން ދިޔައީ އަބްދުއްރަހުމާނަކީ ކުށްވެރިއެއް ކަމަށް ކަނޑައަޅައި އޭނާ ތައުޒީރުކުރުމަށް ފަހު ވިލިމާލެ އަށް ފޮނުވާލުމެވެ. އަބްދުއްރަހުމާނު ތައުޒީރުކޮށް ނިމުމުން ގާޒީކުރެން އަބްދުއްރަހުމާނު ސުވާލު ކުރެއްވި ކަމަށް ވަނީ "ތިމަންގެ ގައިގައި ތިޔަވަރަށް ދުއްރާއިން ތެޅީ ދީނުގެ ކޮން ހުކުމެއް އަދި އަސްލެއްގެ ދަށުން ހެއްޔޭ" އެވެ. އަބްދުއްރަހުމާނު ފަދަ އިލްމުވެރިއެއްގެ އެ ސުވާލަށް ދޭނޭ އިލްމީ ޖަވާބެއް ގާޒީ ކިބައިގައި ނެތުމުން ގާޒީ ދެއްވީ ވަރަށް ބޭއަދަބީ ޖަވާބެކެވެ. ގާޒީ ވިދާޅުވި ކަމަށް ވަނީ "ތިޔޮތީ ތަޅައި ބުރާންތިކޮށްފަ އެވެ. އިތުރު ވާހަކަ ދައްކާނެ ކަމެއް ނެތޭ" އެވެ.

އަދަބު ދީފައި ޝޭހު ވިލިމާލެ އަށް ފޮނުވާލި ނަމަވެސް އެރަށުގައި އޭނާ އާއި އާއިލާ އުޅުއްވާނެ ގެއެއް ސަރުކާރުން އަޅައި ހިދުމަތްކުރާނެ މީހަކު ބެހެއްޓި އެވެ.

ލިޔުންތަކުން އެނގޭ ގޮތުގައި ބޭރު ގައުމެއްގެ ޔުނިވާސިޓީއެއްގައި އެންމެ ފުރަތަމަ މަތީ މަގާމެއް ފުރުއްވި ދިވެއްސަކީ އަބްދުއްރަހުމާނެވެ. އެގޮތުން އަޒުހަރުގައި ކިޔަވާ ވިދާޅުވުމަށް ފަހު އޭނާ ހުންނެވީ "ރުވާގުލް ހުނޫދު"ގެ ވެރިޔާ ނުވަތަ އިންޑިއަން ސަބްކޮންޓިނެންޓަށް ނިސްބަތްވާ ދަރިވަރުންނާ ބެހޭ ޑިޕާޓްމަންޓްގެ ވެރިޔާގެ މަގާމުގަ އެވެ.

މަލިމް މޫސާ މާފަތްކަލޭފާނު މިސުރަށް ވަޑައިގެން އަބްދުއްރަހުމާނާ ބައްދަލުވާން ދިޔަ ވާހަކަ ލިއުއްވާފައި އޮވެ އެވެ. އެލިޔުމުން ވެސް އަބުދުއްރަހުމާނަކީ ރުވާގުލް ހުނޫދުގެ ވެރިޔާކަން އެނގެ އެވެ. އެލިޔުމުގައިވެ އެވެ: "އަޒުހަރުގެ ދޮރުވާނު ކުރެން ރުވާގުލް ހުނޫދު ކޮބައިހޭ އެހީމާ އޭނާ ދެވަނަ ބުރިއަށް އަރާން ހުރި ބޮޑު ހަރުފަތެއް ދައްކައިފި އެވެ. އެ ހަރުފަތުގެ މަތީކޮޅާ ދިމާ ފާރުގައި ރުވާގުލް އައްބާސިއްޔާ މިހެން ފަލައަކުރުން ލިޔެފައިވެ އެވެ. އެ ހަރުފަތުން ދެވަނަ ބުރިއަށް އަރާފައި އެތާ ހުރި މީހަކު ކުރެން ރުވާގުލް ހުނޫދު ކޮބައިހޭ އެހީމާ ރުވާގުލް ހުނޫދަށް ދާނޭ މަގު ދައްކައިފި އެވެ. ދެން އަތަނަށް ގޮސް "އަބްދުއް ރަހުމާނުލް މަހަލްދީފީ" ކޮބައިހޭ އަހަމުން ދަނިކޮށް އެއް ބޭކަލަކު ބުނުއްވިއޭ ތިޔަ ނަން ކިޔާ މީހަކު އެހަރަ ކޮޓަރިތަކުގައި އުޅެއޭ. އެތަނަށް ގޮސް އަތާހުރި މަދަރާސީކަރައިގެ ތޯލިބަކު ކުރެން އެހީމާ އަބްދުއްރަހުމާނު އޮންނެވި ކޮޓަރި ދައްކައިފި އެވެ. އޭނާ އޮންނެވީ މެންދުރު ކޭން ބައްލަވައިގެން ނިދިކުރައްވައިފަ އެވެ. އެވަގުތު އޭނާ ވަނީ ރުވާގުލް ހުނޫދުގެ ޝައިހު ކަމުގަ އެވެ. އަޅުގަނޑު އެކޮޓަރީގެ ކިޑިކީގެ ތޭރިތަކުން ބަލައިލާފައި އަބްދުއް ރަހުމާނު، އަބްދުއްރަހުމާނު މިހެން ދެ ފަހަރަކު ގޮވައިލީމާ މަގަތަށް އެނބުރިލައްވައިފި އެވެ. އަޅުގަނޑު ބުނެފީމޭ މިއީ ކަލޭގެ އެކުވެރި ރަހުމަތްތެރި ކުޑަހަސަން ތަކުރުފާނުގެ މުސާފުޅޭ، އޭނާ ހައިރާންވުމާ އެކު ބަލަހައްޓައިގެން އޮންނަވަނީ އެދުވަސްވަރު މިސުރަކީ ދިވެހިން ދާ ތަނެއް ކަމުގައި ނުވެފައި އެއްވެސް ހަބަރެއް ނުލިބި ކުއްލިއަކަށް ދިވެހިންގެ ބަޔަކު އެތަނުން ފެނިގެންނެވެ. މިއީ ހަމަވާނޭ ގޮތެކެވެ. ދެން އަޅުގަނޑު އެނގިގެން އަވަހަށް ތެދުވަންނަވައިގެން ދުރުވެ ސަލާމްކޮށް މުސާފަހާކޮށްފި އެވެ. އެންމެންނާ މުސާފަހާ ކޮށްފައި ހަބަރު އައްސަވާން ފަށައިފި އެވެ."

އަބްދުއްރަހުމާނުގެ ދީނީ އަދި ސިޔާސީ ފިކުރު ސަރުކާރުގެ ފިކުރާ ދިމާނުވެ ކުށްވެރިވިއަސް އޭނާ އަކީ ދީންވެރި ޒާހިދު ހިތްހެޔޮ ބޭފުޅެކެވެ. މިސުރުގައި ހުންނެވި އިރު ވެސް މިސުރުން ދިމާވާ ދިވެހިންނަށް އެހީތެރިވެދެއްވަ އެވެ. ވަރަށް ގިނަ ބޭބޭފުޅުންގެ ދަތުރުނާމާތަކުން މިކަން ވަރަށް ސާފުކޮށް އެނގެ އެވެ. މުހައްމަދު އިބްރާހިމް ލުތުފީ ލިޔުއްވާފައި ވަނީ މިސުރުގައި ދިވެހި ދަރިވަރުންނާ އަބްދުއްރަހުމާން ބައްދަލު ކުރައްވާ ކޮންމެ ދުވަހަކީ އީދެއް ކަމަށެވެ.

އަބްދުއްރަހުމާނު އަވަހާރަވީ ވިލިމާލޭގައި ހުންނަވަނިކޮށެވެ. ފަސްދާނު ލެވުނީ ވިލިމާލޭ ކުރީގެ މިސްކިތު ގޯތީގަ އެވެ.

އޭނާ އަވަހާރަވުމުން އޭނާގެ މިސުރުގެ އަނބިކަމަނާ އާއި ދެ ބޭފުޅުން ސަރުކާރުގެ ހަރަދުގައި މިސުރަށް ފޮނުވައިދިނެވެ. މިސްރު ސިއްތީގެ ބަނޑުފުޅުން އަބުދުއްރަހުމާނަށް ލިބިވަޑައިގަތް ދެ ބޭފުޅުންގެ ތެރެއިން ހަގު ދަރިކަނބަލުން ސިއްތި ދައުލަތު އަވަހާރަވީ އެނބުރި މިސުރަށް ވަޑައިގެންނެވިތަނާ އެކްސިޑެއްޓެއްގަ އެވެ. ދޮށީ ދަރިކަލުން އަބްދުލް އަޒީޒްގެ އާއިލާ މިސުރުގެ ގާހިރާގައި އެބަ އޮތެވެ. އަބްދުއްރަހުމާނު ފުރަތަމަ މިސުރަށް ވަޑައިގަތުމުގެ ކުރިން މީދޫން ވެސް ކައިވެންޏެއް ކުރެއްވި އެވެ. އެއީ މީދޫ ކުއްދީދީގެ ފާތުމަތު ދީދީއާ އެވެ. އެ އާއިލާ މީދޫގައި މިހާރު ވެސް އެބަ އޮތެވެ.